Eski Türkçede Sayı Sistemlerine Kısa Bir Bakış

Kaşgarlı Mahmud’un Türk kültürünün yapıtaşlarından olan  “Divanu Lugatit Türk” eserini  karıştırırken dikkatimi çeken bazı kelimeler olmuştu. “tokuz on” ve “sekkiz on” bunlar kolayca tahmin edileceği üzerine 90 ve 80 sayılarını ifade ediyorlar. Bugünlerde bu kelimeler tekrar karşıma çıktılar. Ben de bunun üzerine sayılarımızın etimoljisini ve tarih boyunca kullandığımız sayma sistemlerini araştırdım ve bu araştırmamdan aldığım keyfi ve öğrendiklerimi sizlerle de böyle bir derleme yazısıyla paylaşmak istiyorum. Bu yazımda esas olarak bugünkünden daha farklı bir sistem kullanmaları sebebiyle EskiTürkçe Devresi denilen Köktürk, Yenisey devlerindeki özelliklere yer vereceğim.

Öncelikle rakamları ele alalım. Sözlükten rakamların etimolojisine baktığımda sadece altı(6) ve yedi(7) rakamları için açıklama bulabildim. Yedi rakamı Orhun yazıtlarında yeti/yetti şekliyle var. Aynı zamanda yetmek fiile ile ilişkili olması muhtemel sözlükte 7 bazlı bir sayı sisteminde “tamam” anlamında kullanılmış olabilceği ile ilgili tahmin var. Aynı şekilde altı içinde 7 bazlı bir sayı sisteminde bütünün bir eksiği anlamında kullanılmış olabileceği tahmini var.

Peki 7 bazlı bir sayı sistemi doğa da nerede karşımıza çıkar? Ben bu soruyu düşündüğümde aklıma ilk Ay’ın evreleri geldi. Bildiğimiz üzere ay her ana evresini yaklaşık 7 günde tamamlıyor. Bu konuda bilimsel bir çalışma okumasam da ben bu akıl yürütmemi kullanarak yedi –yeti / yetti- sözcüğünün ayın bir evresini tamamladığı süre olmasından dolayı 7 rakamına karşılık gelmiş olabileceğini düşünüyorum. Aynı şekilde altı da hemen bundan bir önceki günü temsil etmesi sebebiyle 6 rakamına karşılık olarak kullanılmış olabilir. Göğe bakmanın ve gök hareketlerinin eski toplumlarda çok önemli bir yer teşkil etmesi de tahminimi güçlendirdiğini düşündüğüm bir başka etken.

Çok Basamaklı Sayılar

Köktürkçede,  çok basamaklı sayıların nasıl ifade edildiğine bakarsak, öncelikle günümüzle olan benzerliği görebiliriz, yüksek sayıların bugünkü gibi çarpma aritmetiği eski zamanlardan beridir kullanılan bir yöntem.

Örn.: Biş yüz (5 x 100 = 500) , Eki bin (2 x 1000 = 2000), Biş Tümen(5 x 10000)

Bugünden farklı olarak 10.000 sayısı on bin şekliyle değil Tümen sözcüğüyle ifade ediliyordu.

Birleşik Sayılar

Eski Türkçe devrinde esas farklılığı birleşik sayıların ifade edilişinde görüyoruz. Köktürkçede sayıların sayılışı “bir üst onlu” denilen sisteme dayanıyor. Bu sisteme göre önce sayının birler basamağından bir sayı ardından onlar basamığındaki sayının bir üst onluğu söylenir.

Örneğin :

  • eki yegirmi (iki yirmi) = “12”,
  • tört yegirmi(dört yirmi) = “14”
  • eki elig(iki elli) = “42”

Sayıların bu şekilde ifade edilmesi açıkçası bana çok ilginç geldi. Neden böyle kullanıldığını  anlamak için altmış, yetmiş gibi onluk ifadelerinin kökenlerine baktığımda şunu gördüm altmış sözcüğü aslında “altıminş” şeklinde ve “-minş” eki bugün kullandığımız “-nci” eki yani “altıncı” manasına geliyor, yetmişte de durum aynı. Buradan şu yorumu yapabiliriz “altmış” sözcüğü sayılar bağlamında “altıncı onluk” anlamında kullanılmış olabilir.

Daha iyi anlaşılması için şöyle bir tablo oluşturdum.

O zaman 59 sayısını ifade etmek istersek 59 bu tabloya göre bizim altıncı onluğumuzun 9. sayısı ve şu şekilde yazabiliriz : tokuz altmış

Bir başka örnek 14 sayısını ele alalım 14 bizim ikinci onluğumuzun (yani yegirmi şeklinde ifade edilen onluğumuzun) 4. sayısı ve şu şekilde yazabiliriz : tört yegirmi

Yenisey yazıtlarından 11’den 80’e kadar olan sayıların bu sistemde yazıldığını takip edebiliyoruz. Benim oluşturduğum tabloda da eksik kalan 90’dan sonraki sayıların nasıl ifade edildiği. Aynı dönemde Köktürkçede 30’dan yukarı sayılar için “artuki” sözcüğünü eklyerek sayı oluşturma yöntemi de var. Artuki sözcüğünü bugün artı olarak ele alabiliriz. Yani 33 sayısı aynı dönemlerde şu şekilde de ifade edilmekteydi : otuz artuki üç (33). Bu yöntemi kullanarak 90’dan sonraki sayıları da ifade edebiliriz. Örneğin : 95 = tokuz on artuki biş, 97 = tokuz on artuki yeti…

Eski Türkçe Devresinde sayıların ifade edilişleriyle ilgili olarak benim yukarıda özetlediklerime ek olarak daha birçok farklı yöntem de mevcut ben burada bana en ilginç gelenlerini ele almaya çalıştım.

Orta Türkçe Devresi denilen Karahanlı, Harezm Türkçelerinden itibaren birleşik sayıları ifade etmek için bugün kullandığımız sistem kullanıldığını görmekteyiz.

Örneğin : yigirmi biş = 25, yitti yüz on üç = 713 (Harezm Türkçesi)

Orta Türkçe evresinden itibaren sayı sistemlerinin bugünkü kullandığımız şekle doğru evrildiğini görebilmekteyiz.

 

Not: Bu yazı bilimsel nitelik taşıyan bir yazı değildir. Bu yazı bilimsel kaynaklar üzerinde yaptığım okumalar üzerine yapmış olduğum akıl yürütmelerim ve görüşlerimden oluşmaktadır. Bu sebeple birinci tekil şahıs ağzından yazılmıştır.
Yararlanılan Kaynaklar :
  • Divanu Lugatit Türk – TDK 2014
  • Türklerde Sayı Sistemleri – Doç. Dr. Zeki Kaymaz
  • Nişanyan Çağdaş Türkçenin Etimoloji Sözlüğü
  • TDK Büyük Türkçe Sözlük